Την περίοδο της κρίσεως, σε διάφορα τμήματα της Αριστεράς και όχι μόνο, τέθηκε το ζήτημα του "παραγωγικού μοντέλου" της χώρας και της ανάγκης να επαναπροσδιοριστεί. Έτσι κι αλλιώς, το υφιστάμενο μοντέλο δεν είχε απλώς αποτύχει, συσσωρεύοντας πλήθος από προβλήματα και εκτός της οικονομίας (π.χ. περιβαλλοντικά), αλλά αναιρούσε τις όποιες δυνατότητες ακόμη και στο πλαίσιο μιας απλής διαχείρισης της μνημονιακής κρίσης. Η συζήτηση αυτή δεν διεξήχθη ποτέ με συγκροτημένο και συστηματικό τρόπο και ουσιαστικά "χάθηκε" το 2015. Να όμως που η ιστορία αποδεικνύεται πεισματάρα.
Η υγειονομική κρίση της πανδημίας, φέρνει τις απροσδιόριστες, ακόμη, συνέπειες στην οικονομία.
Όλοι συμφωνούν ότι βαίνουμε σε μια πρωτόγνωρη & παγκόσμια ύφεση, που θα συνοδεύεται από εκτίναξη της ανεργίας, της φτώχειας και την αναδιάρθρωση μεγάλων κομματιών του κεφαλαίου.
Στην Ελλάδα η κυρίαρχη πλευρά του παραγωγικού μοντέλου είναι αυτό που αποκαλούμε εν γένει "υπηρεσίες", που τα τελευταία χρόνια πλησιάζει το 80% του ΑΕΠ (το 1990 ήταν περίπου 56%). Κυρίαρχη θέση στις υπηρεσίες κατέχει ο τουρισμός (η περίφημη φράση περί βαριάς βιομηχανίας, που τόσο εύκολα αναπαράγεται ως κλισέ).
Ο τουρισμός, όμως, είναι ένα ευαίσθητο "προϊόν", ευεπίφορο σε μεγάλες διακυμάνσεις, εξαιτίας παραγόντων που δεν ελέγχεις μέσα από «εθνικές πολιτικές». Πολεμικές συγκρούσεις στην ευρύτερη περιοχή, γεωπολιτικές μεταβολές, ταξιδιωτικές οδηγίες (που συχνά αποτελούν και μέσο άσκησης πολιτικής), φυσικά φαινόμενα, τρομοκρατία (π.χ. Isis), κατευθυνόμενη τουριστική «μόδα» που ελέγχεται απ' τους μεγάλους tour operators (π.χ. TUI) μπορούν να επιφέρουν άμεσα τεράστιες διακυμάνσεις, που πιέζουν για φθηνά («παγωμένα») συμβόλαια και προσδένουν τον ελληνικό τουρισμό στον δικό τους σχεδιασμό με όρους οικονομικού στραγγαλισμού.
Για όσους θυμούνται, πριν λίγα χρόνια, η κρουαζιέρα (άλλο ένα χρυσόμαλλο δέρας), επηρεάστηκε απ' την κατάσταση στην Τουρκία και στην περιοχή της Μ. Ανατολής. Η χρεοκοπία της Thomas Cook ήδη χτύπησε το καμπανάκι της κρίσης από πέρσι, με απώλειες που εκτιμούνταν στα 1,5 – 2 δις € για την περίοδο 2019-20. Η εμπειρία από την κατακόρυφη μείωση τουριστών από τη Ρωσία, δεν είναι αποτέλεσμα (μόνο) των ψυχρών ελληνορωσικών σχέσεων (λ.χ. απελάσεις διπλωματών), αλλά και της ισοτιμίας ευρώ-ρούβλι, της στροφής προς την φθηνότερη Τουρκία, της χρεοκοπίας σημαντικών ρωσικών tour operators κλπ. Εξίσου σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο ανταγωνισμός άλλων χωρών της Μεσογείου, δηλ. χωρών με ίδιο, επί της ουσίας, προϊόν όπως η Τουρκία, το Μαρόκο, η Αίγυπτος, η Κύπρος.
Τα μεγάλα πρακτορεία του εξωτερικού, οι διεθνείς οργανωτές ταξιδίων, έχουν επί της ουσίας τον έλεγχο του τουρισμού στην Ελλάδα, ενώ μεγάλες τουριστικές μονάδες άλλαξαν χέρια ή διαχείριση περνώντας σε ξένα συμφέροντα που επέβαλαν μοντέλα τύπου all inclusive, με όσα αυτό συνεπάγεται για τις τοπικές κοινωνίες. Ουσιαστικά, τα "λεφτά" δεν έρχονταν στην Ελλάδα αλλά ανακυκλώνονταν στο εξωτερικό.
Γοητευμένοι απ' τους αριθμούς των επισκεπτών, αποφύγαμε να προβληματιστούμε πόσα χρήματα «ξοδεύουν» (περίπου 520€ κατά κεφαλήν, όταν το 2015 ξόδευαν κατά κεφαλήν 580 € και το 2010 περίπου 640), πόσο χρόνο μένουν στην Ελλάδα, την έντονη εποχικότητα (ουσιαστικά πάνω από το 50% των επισκεπτών επισκέπτεται την Ελλάδα το τρίμηνο Ιουλίου – Σεπτεμβρίου), αλλά και ποιο ποσοστό απ’ τα χρήματα αυτά παραμένει, τελικά, «μέσα στη χώρα».
Τα βασικά χαρακτηριστικά του ελληνικού τουριστικού προϊόντος, παρά τους κατά καιρούς ανασχεδιασμούς, παραμένουν σ’ ένα μοντέλο «αδύναμο», σε μια αντίληψη προηγούμενων δεκαετιών.
Η κρίση στον τουρισμό, δεν θα περιοριστεί στα περίπου 10.000 ξενοδοχεία που υπάρχουν στην χώρα. Θα διαχυθεί ταχύτατα σε άλλους τομείς της οικονομίας (μεταφορές, οικοδομή, κατανάλωση αγαθών, εργασία, επενδύσεις στον κλάδο περ. 5 δις € σύμφωνα με περσινά στοιχεία) συρρικνώνοντας τη συμμετοχή του τουρισμού στο ΑΕΠ (που υπολογίζεται κοντά στο 30%) και στην εργασία. Η συνολική συμμετοχή του τουρισμού στην «απασχόληση» υπολογίζεται περί 25%. Σύμφωνα με στοιχεία της «Καθημερινής» (30.5.2019) στην αιχμή της τουριστικής περιόδου εργάζονται στα καταλύματα και στην εστίαση πάνω από 400.000 χιλιάδες εργαζόμενοι, αποτελώντας κατά το ΙΝΣΕΤΕ βασικό μοχλό μείωσης της ανεργίας στους νέους και στις γυναίκες.
Με δεδομένο ότι το 70% των ξενοδοχειακών κλινών εντοπίζονται σε 4 περιοχές της Ελλάδας, οι επιπτώσεις στις περιοχές αυτές θα είναι τεράστιες. Για να το θέσουμε απλά, ο τουρισμός στην Ελλάδα συμβάλλει στο 30% του ΑΕΠ, αλλά για συγκεκριμένες περιοχές είναι σχεδόν 90% του ΑΕΠ που παράγεται.
Με δεδομένο ότι το μεγαλύτερο μέρος των επισκεπτών στη χώρα μας προέρχονται από χώρες της Ευρώπης (και ιδίως από Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία, Ιταλία που αντιπροσωπεύουν ένα ποσοστό της τάξης του 40-50% του συνόλου επισκεπτών), δηλαδή από χώρες που δέχθηκαν σημαντικά πλήγματα από την επιδημία, είναι εύλογο να αναμένουμε ότι οι κάτοικοι των χωρών αυτών, την «επόμενη μέρα», εκτός των περιορισμών στις αεροπορικές μετακινήσεις, των διαθέσιμων χρημάτων, της «ψυχολογίας» (φόβος για την υγεία, ανασφάλεια κλπ) θα έχουν λιγότερο ή περισσότερο τροποποιήσει τις προτεραιότητες και τις συνήθειές τους. Άλλωστε στο βαθμό που η πανδημία θα τροφοδοτήσει μια περίοδο βαθιάς ύφεσης με παγκόσμια χαρακτηριστικά, η «μεσαία τάξη» κάθε χώρας, δηλαδή οι προνομιακοί ταξιδιώτες-τουρίστες, θα δει το διαθέσιμο εισόδημα να περιορίζεται και αναγκαστικά θα ανακατευθυνθεί σε άλλες προτεραιότητες. Ομοίως, ο εσωτερικός τουρισμός ούτε μπορεί, ούτε δύναται να αναπληρώσει τις απώλειες, ούτε φυσικά η κατάσταση μπορεί να αλλάξει με κρατικές ενισχύσεις τύπου «βάουτσερ διακοπών».
Όλα τα παραπάνω, με όποια μερικότητα κι αν έχουν, αναδεικνύουν τα όρια και τους κινδύνους του κυρίαρχου παραγωγικού μοντέλου της χώρας, της αντίληψης ότι ο τουρισμός και οι υπηρεσίες είναι περίπου "μονοκαλλιέργεια" για τη χώρα. Αναδεικνύουν και την επείγουσα ανάγκη όλοι να μελετήσουν εκ νέου συστηματικά το θέμα της μετάβασης προς ένα διαφορετικό παραγωγικό μοντέλο που θα εξασφαλίζει μεγαλύτερους βαθμούς ανεξαρτησίας και ελευθερίας, που θα είναι ανθεκτικότερο σε πάσης φύσεως κρίσεις αλλά και έξωθεν πολιτικές και οικονομικές πιέσεις
Ειδικά στον τουρισμό πρέπει να μελετηθεί προσεκτικά η «μεγάλη εικόνα»: η τάση στον τουρισμό είναι η ισχυροποίηση μονοπωλιακών ομίλων, η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, ο περιορισμός έως εξαφάνιση των μικρών & μεσαίων επιχειρήσεων που η θέση τους διαρκώς επιδεινώνεται υπό την πίεση των ισχυρών μονοπωλιακών ομίλων. Οι τελευταίοι δεν ελέγχουν μόνο ξενοδοχεία και μεταφορές (αεροπορικές, χερσαίες και θαλάσσιες) αλλά και μεγάλο μέρος της εφοδιαστικής αλυσίδας (τρόφιμα, που στην πλειοψηφία εισάγονται απ' το εξωτερικό) που στην ουσία εξαντλούν την φέρουσα ικανότητα πολλών περιοχών. Απέναντι σ’ αυτή την εικόνα οι πολιτικές δυνάμεις μοιάζουν (και πάλι) αμήχανες, αδυνατώντας να επαναπροσδιορίσουν κατευθύνσεις και προτεραιότητες, να βάλουν εκ νέου τον άνθρωπο στο επίκεντρο και να κατανοήσουν τον τουρισμό ως μέρος της ανθρώπινης ανάγκης για ελεύθερο χρόνο, ξεκούραση, επαφή με άλλους πολιτισμούς και ανάπτυξη της προσωπικότητάς του. Να μεταβούν απ' την αντίληψη του "πελάτη", σ' εκείνη του "επισκέπτη" και του "φίλου". Την ανάγκη να επανασχεδιάσουν τον "τουρισμό", εντάσσοντας νέες μορφές ηπιότερες και ποιοτικότερες, αφήνοντας πίσω την αντίληψη "αρχαία, ούζο, μουσακά, ήλιο και θάλασσα".
Φυσικά και στην περίπτωση του τουρισμού, ενός τομέα κατ’ εξοχήν ιδιωτικοποιημένου, στη σημερινή κρίση όλοι οι παράγοντες (βλ. 10 προτάσεις του ΣΕΠΕ) στρέφονται προς το «Κράτος» και ζητούν οικονομικές ενισχύσεις και μέτρα για να αντιμετωπίσουν την κρίση. Καθόλου τυχαία, για την περίφημη «ελληνική επιχειρηματικότητα» που παρά τα όσα η ίδια διακηρύσσει στο δημόσιο λόγο παρέμεινε (στην ουσία) προσδεδεμένη στον «κρατικοδίαιτο» καπιταλισμό που μετά βδελυγμίας καταγγέλλει.
Άλλωστε η «τουριστική ανάπτυξη» όλα τα προηγούμενα χρόνια έχει σε μεγάλο βαθμό βασιστεί στην απορρόφηση κονδυλίων από το ΠΔΕ και το ΕΣΠΑ, ευνοϊκές δανειοδοτήσεις από το τραπεζικό σύστημα κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, σκανδαλώδεις διευκολύνσεις σε βάρος του φυσικού περιβάλλοντος (δάση, προστατευόμενες περιοχές, αρχαιολογικούς χώρους, χρήση αιγιαλού – παραλίας), έλλειψη κάθε χωροταξικού σχεδιασμού και κυριαρχία ενός μοντέλου εξαιρέσεων και παρεκκλίσεων, γενίκευση των ελαστικών σχέσεων εργασίας (με πρόσχημα την εποχικότητα και «ιδιαιτερότητα» του κλάδου, τη «μαθητεία»), χαμηλούς μισθούς και διευρυμένα ωράρια για τους εργαζόμενους. Βασίστηκε στις δημόσιες επενδύσεις σε υποδομές (αεροδρόμια, λιμάνια, μαρίνες, οδικούς άξονες, ανάδειξη αρχαιολογικών χώρων, μουσεία) και στην κρατική καμπάνια – προβολή στο εξωτερικό (είτε από τον ΕΟΤ, είτε από το Υπ. Τουρισμού, είτε από Περιφέρειες και Δήμους, όπως επαληθεύεται και από τις επιλογές της ΝΔ που είδαν το φως της δημοσιότητας τις τελευταίες μέρες).
*"Ο Αθηναίος" είναι γνωστός πολιτικός αναλυτής, ερευνητής
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου