Του Σταύρου Μαλαγκονιάρη*
Φωτό αρχείου από παλαιότερο εορτασμό
Ο εορτασμός των Θεοφανίων, στον Πειραιά, είχε πολλές χρονιές έντονο πολιτικό χρώμα. Όμως, το ταραγμένο πολιτικά 1966 σημαδεύτηκε από αιματηρά επεισόδια μεταξύ της Αστυνομίας και του συγκεντρωμένου πλήθους, με περισσότερους από 11 τραυματίες!
Τα επεισόδια, κατά τα οποία χτυπήθηκε από αστυφύλακες και ο τότε βουλευτής Β’ Πειραιά της ΕΔΑ και πρόεδρος της Νεολαίας Λαμπράκη Μίκης Θεοδωράκης του έδωσαν το ερέθισμα να μελοποιήσει, την ίδια μέρα, 9 ποιήματα από την επική συλλογή του Γιάννη Ρίτσου, «Ρωμιοσύνη», δημιουργώντας ένα από τα σημαντικότερα έργα στην ιστορία της Ελληνικής Μουσικής.
Πάντως, η ένταση εκείνης της ημέρας δεν ήρθε σαν «κεραυνός εν αιθρία». Το πολιτικό κλίμα ήταν ιδιαίτερα οξυμένο από τον Ιούλιο του 1965, οπότε ανατράπηκε η εκλεγμένη κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου μετά από αποστασία βουλευτών της Ένωσης Κέντρου, που ακολούθησε αντισυνταγματική παρέμβαση του Παλατιού στην διακυβέρνηση της χώρας (σ.σ. ο βασιλιάς αρνείτο στον πρωθυπουργό το δικαίωμα να αντικαταστήσει τον υπουργό Άμυνας).
Τα γεγονότα εκείνης της περιόδου έμειναν στην Ιστορία ως «Ιουλιανά» ή «Αποστασία».
Ωστόσο, το… φυτίλι, που πυροδότησε τα γεγονότα την ημέρα των Θεοφανίων, άναψε και πάλι το
Όπως είχε επισημανθεί και από εφημερίδες της εποχής ο Κωνσταντίνος στο διάγγελμά του αντί να περιοριστεί, ως είθιστο σε ευχές, επιχείρησε να δικαιολογήσει τις ωμές παρεμβάσεις του, που οδήγησαν στην ανατροπή της κυβέρνησης της Ενώσεως Κέντρου και στην αντικατάστασή της από κυβέρνηση αποστατών με τη στήριξη της παράταξης της Δεξιάς, της ΕΡΕ και του μικρού κόμματος του Σπ. Μαρκεζίνη.
Όμως, δεν είχε σταματήσει εκεί ο νεαρός- τότε- βασιλιάς. Κάνοντας ένα ακόμα βήμα… επανάφερε τον εμφυλιοπολεμικό διχασμό λέγοντας ότι «ο κομμουνισμός αποτελεί μίασμα γεννηθέν έξω της Ελλάδος εμπνεόμενον και κινούμενον έξωθεν. (…) Μολύνει και καθιστά ανύποπτον εχθρόν της πατρίδος πάντα ερχόμενον εις επαφήν με αυτόν, άτομον ή ομάδα, πάντα καλόν Έλληνα, μη διαβλέποντα τον κίνδυνον». {1}
Προκλήθηκαν έντονες αντιδράσεις. Η Ένωση Κέντρου χαρακτήρισε το διάγγελμα ως «βαρύτατο λάθος» του βασιλιά ενώ η ΕΔΑ το χαρακτήρισε ως «κήρυγμα μισαλλοδοξίας με γλώσσα αστυνομική και επιχειρηματολογία, που χρησιμοποιείτο στις χειρότερες στιγμές του εμφυλίου πολέμου». {2}
Λίγες μέρες αργότερα, το κόμμα της Αριστεράς έφερνε το θέμα στη Βουλή καταθέτοντας στη Βουλή επερώτηση, την οποία υπέγραφαν οι Ηλίας Ηλιού, Σ. Ηλιόπουλος, Αντώνης Μπριλάκης, Λεωνίδας Κύρκος και Βασίλης Εφραιμίδης.
Σύμφωνα με ορισμένα δημοσιεύματα («Μακεδονία» φ. 4.1.1966) αντιδράσεις υπήρξαν και από στελέχη των κομμάτων, που στήριζαν την τρίτη κυβέρνηση των αποστατών υπό τον Στεφ. Στεφανόπουλο, που είχε την διακυβέρνηση.
Το προκλητικό βασιλικό διάγγελμα εκτός από τις εσωτερικές αντιδράσεις, όπως προκύπτει από δημοσιεύματα είχε αντίκτυπο και στις σχέσεις της χώρας με την τότε Σοβιετική Ένωση.
Ο ραδιοφωνικός σταθμός της Μόσχας σχολίασε ότι «έχει νεκραναστηθή η πολιτική του «από βορρά κινδύνου» και ότι οδηγεί η πολιτική αυτή εις δοκιμασίαν τας ελληνοσοβιετικάς σχέσεις». Αντίθετα, η φιλική προς τις κυβερνήσεις των αποστατών εφημερίδα «Ελευθερία» του Πάνου Κόκκα προσπαθούσε (φ. 4.1.1966) να διασκεδάσει τις εντυπώσεις διερωτώμενη «από ποία ενέργεια της σημερινής ελληνικής κυβέρνησης» εξήγαγε τα παραπάνω συμπεράσματα η Μόσχα….
Χαρακτηριστικό του κλίματος, που είχε δημιουργηθεί, ήταν ότι ο αξέχαστος εκ των κορυφαίων ηθοποιών μας, Μάνος Κατράκης αρνήθηκε να παραλάβει τιμητική διάκριση από τον βασιλιά.
Σε επιστολή του, που δημοσιεύτηκε στον Τύπο, εξηγούσε την απόφασή του αναφέροντας μεταξύ άλλων ότι το βασιλικό διάγγελμα εξέφραζε «πνεύμα εμπάθειας και εθνικού διχασμού» και «διέψευσε τις προσδοκίες μου, ότι θα επικρατούσε γενικώτερα ένα πνεύμα εθνικής ενότητος απηλλαγμένον από κάθε μισαλλοδοξίαν». {3}
Την επόμενη ξημέρωναν τα Θεοφάνια, κατά τα οποία παραδοσιακά ο επίσημος εορτασμός γίνεται στο μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας, στον Πειραιά.
Ο βασιλιάς και οι κυβερνητικοί παράγοντες ορθά διέγνωσαν ότι ο εορτασμός θα έπαιρνε μορφή συλλαλητηρίου και θα αποδοκιμάζονταν.
Γι’ αυτό, από την παραμονή το απόγευμα ανακοινώθηκε ότι ο βασιλιάς και η κυβέρνηση δεν θα παρίσταντο στην καθιερωμένη τελετή της καταδύσεως του Τιμίου Σταυρού στο κεντρικό λιμάνι του Πειραιά. Επισήμως η αιτιολογία αυτής της απουσίας ήταν πως δεν αναγνωριζόταν, ως παρανόμως μετατεθείς στον Πειραιά, ο μητροπολίτης Χρυσόστομος. {4}
Όμως, για τις…. ανάγκες της ημέρας ο Κωνσταντίνος πήγε λίγο πιο μακριά, στο Μικρολίμανο, για να παραστεί στον αγιασμό των υδάτων, που θα τελούσε ο Ιστιοπλοϊκός Όμιλος Ελλάδας.
Αντίθετα, είχε γίνει γνωστό ότι θα πήγαινε στον Πειραιά ο αρχηγός της Ένωσης Κέντρου Γεώργιος Παπανδρέου και αντιπροσωπεία της ΕΔΑ με επικεφαλής τον κοινοβουλευτικό εκπρόσωπό της Ηλία Ηλιού.
Πραγματικά, από τις 9 το πρωί την ημέρα των Θεοφανίων, πάρα το σφοδρό ψύχος, που επικρατούσε, στους δρόμους του Πειραιά βρίσκονταν πολλές χιλιάδες κόσμου. Ξένα ειδησεογραφικά πρακτορεία (Ασοσιέιτεντ Πρες) υπολόγιζαν τον κόσμο σε περίπου 40.000 ενώ άλλοι παρατηρητές μιλούσαν για περίπου 100.000 ανθρώπους (σ.σ. η Ένωση Κέντρου μιλούσε, υπερβολικά, για 200.000- 300.000 πολίτες ενώ η κυβέρνηση επίσημα για 10.000).
Από τις περιγραφές των εφημερίδων φαίνεται ότι αμέσως μετά την αναχώρηση του Γεωργίου Παπανδρέου από το Καστρί είχε σχηματισθεί αυτοκινητοπομπή, που τον συνόδευε σε όλη την διαδρομή μέχρι τον Πειραιά.
Από την είσοδο του Νέου Φαλήρου η αυτοκινητοπομπή κινείτο με αργούς ρυθμούς λόγω του κόσμου, που βρισκόταν συγκεντρωμένος στα πεζοδρόμια και επευφημούσε τον Γ. Παπανδρέου.
Μέσα στον Πειραιά, οι συγκεντρωμένοι σε δρόμους και πεζοδρόμια εξαπλώνονταν από το Δημοτικό Θέατρο μέχρι το λιμάνι, στην προβλήτα μπροστά από το εμβληματικό Ρόλοι (σ.σ. κατεδαφίστηκε επί Χούντας από τον διορισμένο δήμαρχο Σκυλίτση), απέναντι από τον Τινάνειο κήπο, ενώ πολλοί ήταν ανεβασμένοι σε δένδρα.
Νωρίτερα, στην εξέδρα των επισήμων, όπου για πρώτη φορά βρέθηκαν και γυναίκες, καταργώντας στην πράξη μια ακατανόητη απαγόρευση του βασιλιά Γεωργίου του Β’, άρχισαν να καταφθάνουν άλλα στελέχη της Ένωσης Κέντρου και της ΕΔΑ, τα οποία, όπως συνηθίζεται, υποδεχόταν ο δήμαρχος της πόλης, που ήταν τότε ο κεντροαριστερός γιατρός Γιώργος Κυριακάκος, με τα μέλη του δημοτικού συμβουλίου.
Από τους πρώτους, που έφθασαν ήταν ο Ανδρέας Παπανδρέου, τότε βουλευτής της Ένωσης Κέντρου, με τη σύζυγό του Μαργαρίτα και βουλευτές του κόμματος ενώ από την ΕΔΑ πήγε αντιπροσωπεία αποτελούμενη από τους Ηλία Ηλιού, Λεωνίδα Κύρκο και Μίκη Θεοδωράκη.
Μόλις έφθασε το αυτοκίνητο με τον Γεώργιο Παπανδρέου πλήθος κόσμου το περικύκλωσε και τον επευφημούσε. Αμέσως, έτρεξαν κοντά ο γιος του, Ανδρέας και ο πειραιώτης βουλευτής της Ένωσης Κέντρου Σάββας Παπαπολίτης για να τον βοηθήσουν να βγει αλλά τελικά ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν απέφυγε έναν ελαφρύ τραυματισμό στο χέρι από τις εκδηλώσεις του κόσμου. {5}
Τα επεισόδια
Πριν αλλά και κατά τη διάρκεια της τελετής κυριαρχούσαν τα συνθήματα υπέρ της Δημοκρατίας και του Γ. Παπανδρέου, ο οποίος μετά το τέλος επιβιβάστηκε σε αυτοκίνητο για να φύγει για την Αθήνα.
Αντίθετα, ο Ανδρέας με τη σύζυγό του και άλλους βουλευτές πήγαν στο Δημαρχείο, όπου, όπως συνηθίζεται μέχρι σήμερα, ο δήμαρχος της πόλης παραθέτει δεξίωση.
Ωστόσο, πολύς κόσμος άρχισε ν’ ακολουθεί το αυτοκίνητο του Γεώργιου Παπανδρέου και μέσω της Ακτής Μιαούλη και της λεωφόρου Βασιλ. Γεωργίου Α’ να κινείται προς το Δημοτικό Θέατρο.
Αιφνιδιαστικά και απρόκλητα, στην διασταύρωση των λεωφόρων Βασιλ. Γεωργίου Α’ και Βασιλ. Κωνσταντίνου (σήμερα Ηρώων Πολυτεχνείου) «οι αστυνομικοί επετέθησαν κατά των ακολουθούντων νέων και ήρχισαν να τους κτυπούν με τα γκλομπς δια να τους διαλύσουν». {6}
Ακολούθησε κυνηγητό στην πλατεία Κοραή και όπως φαίνεται τα επεισόδια γενικεύτηκαν.
«Η επίθεσις των αστυνομικών υπήρξεν ιδιαιτέρως σκληρά εναντίον μιας ομάδος, η οποία είχε φθάσει μέχρι των γραφείων της Εισαγγελίας Πειραιά, με επικεφαλής τον βουλευτήν της ΕΔΑ κ. Μίκην Θεοδωράκην», έγραφε, την επόμενη μέρα, το «Έθνος».
Ο αριθμός των τραυματιών δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένος αλλά φαίνεται ότι ήταν τουλάχιστον 11, από τους οποίους 4 αστυνομικοί. Ανάμεσα στους τραυματισμένους πολίτες ήταν και τρεις ανήλικοι, ένας 14χρονος μαθητής, ένας 15χρονος και ένας 16χρονος.
Επίσης, έγιναν και τέσσερις συλλήψεις. Ανάμεσα στους συλληφθέντες ήταν ο αδελφός του βουλευτή της Ένωσης Κέντρου και μετέπειτα Προέδρου της Βουλής Γιάννη Αλευρά, Νίκος.
Την άλλη μέρα, οι φιλοκυβερνητικές εφημερίδες κατηγορούσαν την Ένωση Κέντρου ότι πολιτικοποίησε την εορτή των Θεοφανίων ενώ οι αντιπολιτευόμενες τόνιζαν την λαϊκή συμμετοχή και κατήγγειλαν την στάση της αστυνομίας.
Οι κρατικές πηγές ενημέρωσης, όπως ήταν τα «Επίκαιρα», που προβάλλονταν πριν από τις ταινίες στις κινηματογραφικές αίθουσες, αποσιωπούσαν πλήρως τον εορτασμό των Θεοφανίων στον Πειραιά και οι αναφορές, που υπήρχαν με τα ανάλογα πλάνα, αφορούσαν τον εορτασμό σε Καστοριά και Λιβαδειά! {7}
Η μελοποίηση της «Ρωμιοσύνης»
Στη διάρκεια των επεισοδίων χτυπήθηκε από αστυνομικούς και ο τότε βουλευτής Β’ Πειραιά της ΕΔΑ Μίκης Θεοδωράκης.
Ο Φώντας Λάδης στο βιβλίο του «Μίκης Θεοδωράκης – Το χρονικό μιας επανάστασης» (εκδ. Εξάντας, 2001)» περιγράφει τα γεγονότα ως εξής:
«Έξη του Γενάρη 1966. Γιορτή των Θεοφανείων. Στο λιμάνι του Πειραιά η τελετή του αγιασμού των υδάτων γίνεται και φέτος (…) Ο (καταργημένος ένα χρόνο πριν από τον Κωνσταντίνο πρωθυπουργός) Γ. Παπανδρέου δήλωσε ότι θα παραστεί κι εκείνος στην τελετή. Ο βασιλιάς αναγκάστηκε να πάει με τους επίσημους… λίγο πιο κει, στο Τουρκολίμανο. Στη μια τελετή, δεκάδες χιλιάδες κόσμου. Στην άλλη, μερικοί υπουργοί (από την κυβέρνηση των αποστατών) και διακόσια άτομα.
» Στο κεντρικό λιμάνι, γύρω στις 11, έφτασε κι ο Μίκης Θεοδωράκης με την αντιπροσωπεία της ΕΔΑ. Όταν ο μητροπολίτης άρχισε να ψέλνει την καθιερωμένη δέηση για τη μακροημέρευση της βασιλικής οικογένειας, ένα μυριόστομο ρυθμικό σύνθημα σκέπασε και τη φωνή του και την μπάντα που παιάνιζε και τις σειρήνες των καραβιών: «Κάτω το διάγγελμα!» (…). Σε λίγο ένα τεράστιο, αυθόρμητο συλλαλητήριο είχε δημιουργηθεί. Μπροστά – μπροστά ο Μίκης: «Δημοκρατία! 1-1-4! Εκλογές!».
Ένας υπαστυνόμος ούρλιαξε: «Ακούς εκεί να μην πάει κανένας στο βασιλιά και να ‘ρθούν όλοι στον Παπανδρέου και την ΕΔΑ!». Άρχισε η επίθεση της αστυνομίας. Έπεφταν με λύσσα σ’ όποιον έβρισκαν στο πέρασμά τους. Ρίχτηκαν πάνω στο Μίκη. Τον τραυμάτισαν. Ένας αρχιφύλακας ούρλιαξε με τη σειρά του: «Θεοδωράκη, Βούλγαρε!». {8}
Ο Θεοδωράκης γυρίζοντας στο σπίτι του, στη Νέα Σμύρνη, ταραγμένος από τα επεισόδια, βρίσκει τους στίχους από τη «Ρωμιοσύνη» του Γιάννη Ρίτσου, που του είχαν δώσει, πριν από χρόνια, γυναίκες κρατούμενες. Κάθισε στο πιάνο και μελοποιεί 9 ποιήματα.
Την άλλη μέρα ο Μίκης ανακοινώνει, σε συνέντευξη τύπου για την παρουσίαση μιας σειράς τραγουδιών εμπνευσμένα από το βιβλίο του Ιάκωβου Καμπανέλλη «Μαουτχάουζεν» ότι άρχισε να μελοποιεί τραγούδια από τη «Ρωμιοσύνη» του Γιάννη Ρίτσου.
Η μελοποίηση των ποιημάτων ήταν μια καινοτομία και ο μεγάλος μουσικοσυνθέτης έδειχνε αβέβαιος για την αποδοχή του κόσμου.
«Δεν αρκεί να καινοτομούμε πρέπει και να βρουν απήχηση στους πολλούς τα τραγούδια μας. Τι ωφελεί να τα γράφουμε αν ο κόσμος δεν μπορεί ή δεν θέλει να τα τραγουδήσει», έλεγε ο ίδιος, σε μια συνέντευξή τύπου, λίγο πριν την πρώτη επίσημη παρουσίαση των νέων τραγουδιών, σε συναυλία με τον Χρήστο Λεοντή.
Ήταν μια καινοτομία για την εποχή διότι «ξέφευγε από τους περιορισμούς που του επέβαλε ως τώρα η φόρμα του λαϊκού τραγουδιού και η απαραίτητη επανάληψη της επωδού».
«Όπως η μετρική περιορίζει την ποίηση και ο ελεύθερος στίχος ανοίγει καινούργιους ορίζοντες, έτσι και η μουσική αποκτάει απεριόριστες δυνατότητες όταν ελευθερωθεί από τις καθιερωμένες φόρμες…», έλεγε, στην ίδια συνέντευξη, ο Μίκης {9}
Και δικαιώθηκε! Τα τραγούδια ακούστηκαν, για πρώτη φορά, με ερμηνευτή τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, σε μεγάλη συναυλία, που έγινε, στις 28 Φεβρουαρίου 1966, στο κατάμεστο θέατρο «Κεντρικόν» και η αποδοχή από τον κόσμο ήταν εντυπωσιακή.
Η συναυλία επαναλήφθηκε, μια εβδομάδα αργότερα, και εν συνεχεία δόθηκε στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά ενώ το ίδιο διάστημα κυκλοφόρησε και ο ομώνυμος δίσκος, που γνώρισε, από την αρχή, τεράστια επιτυχία.
Πηγές:
{1} Εφημερίδες «Μακεδονία» και «Ελευθερία» φ.1.1.1966
{2} Εφ. «Μακεδονία» φ. 1 και 4.6.1966
{3} Εφ. «Ελευθερία» φ. 5.1.1966
{4} Εφ. «Ελευθερία» φ. 6.1.1966
{5} Εφ. «Έθνος» φ. 7.1.1966
{6} Εφ. «Μακεδονία» φ. 7.1.1966
{7} Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο, τεκμήριο D 1660, http://www.avarchive.gr/portal/digitalview.jsp?get_ac_id=1660, τελευταία προσπέλαση 24.12.2021
{8} Το απόσπασμα από το βιβλίο από το http://entexnos.wordpress.com
{9} Εφ. «Ελευθερία» φ. 26.2.1966
*Το κείμενο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο ένθετο "Νησίδες" της "Εφημερίδας των Συντακτών" (φ. 8-9.1.2022)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου