Τί ήταν το "πείραμα της Καστέλλας"; Πότε έγινε και τι σκοπό είχε το "άγνωστο" πείραμα

Ο λόφος της Καστέλλας. Η φωτό
είναι από τη Βικιπαίδεια

Στον περισσότερο κόσμο είναι γνωστό το "πείραμα της Φιλαδέλφειας" (των ΗΠΑ), οι πειραιώτες, όμως, έχουμε και το δικό μας πείραμα, το "πείραμα της Καστέλλας". Για να μάθουμε, όμως, περισσότερα για αυτό το πείραμα θα πρέπει να γυρίσουμε πίσω περισσότερα από 100 χρόνια. Στα τέλη του 19ου, αρχές του 20ου αιώνα.
Ας πάμε, λοιπόν, πίσω για να διαβάσουμε για αυτή την περίεργη, εν πολλοίς άγνωστη ιστορία:

Η γραφική Καστέλλα του Πειραιά πριν από 100 και πλέον χρόνια δεν ήταν μόνο ένας όμορφος παραθεριστικός λόφος αλλά και τόπος πειραμάτων, για τα οποία ελάχιστα πράγματα έχουν γίνει γνωστά.
Μάλιστα, λόγω της έλλειψης επίσημων στοιχείων σε συνδυασμό με τη γοητεία που ασκεί το μυστήριο δεν άργησε να δημιουργηθεί ένας αστικός μύθος γύρω από το λεγόμενο «πείραμα της Καστέλλας», που έγινε το 1903.
Πρόσφατες αναφορές στο διαδίκτυο για το «πείραμα» επικεντρώνονται στις δοκιμές, που έγιναν  για τη χρήση του «άνευ σύρματος τηλεγράφου» σε πλοία του Πολεμικού Ναυτικού αν και όλα δείχνουν ότι βασικός στόχος ήταν η βελτίωση των επικοινωνιών του Στρατού ξηράς, σε μια προσπάθεια δημιουργίας του φορητού ασύρματου.

Εφημερίδα "ΣΚΡΙΠ" φ. 10.6.1903

Όμως, μια σειρά νέων στοιχείων δείχνει ότι με επίκεντρο τον επίγειο σταθμό ασυρμάτου, που δημιουργήθηκε τότε στη Καστέλλα, έγιναν και ορισμένα άλλα, πολύ σημαντικά πειράματα.

Ο φυσικομαθηματικός, καθηγητής και πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών, Τιμολέων Αργυρόπουλος (1847 - 1912), μια αξιοσέβαστη επιστημονική προσωπικότητα, που οι σύγχρονοί του αποκαλούσαν «ο κύριος ηλεκτρικός», σε ομιλία του στο φιλολογικό σύλλογο «Παρνασσός», παρουσίασε ορισμένα από τα νέα πειράματα  δίνοντας έμφαση «{εις} τας ποικίλας εφαρμογάς της ηλεκτρικής ακτινοβολίας ιδία εις τη ναυτικήν και στρατιωτική τέχνην και έδειξε πως δύναται τις ν’ αναφλέξη πολλούς υπονόμους εκ μεγάλης αποστάσεως δι’ ενός μόνο ηλεκτρικού σπινθήρος άνευ της βοήθειας αγωγών συρμάτων» {πηγή: εφ. «Εστία» φ.15/11/1903}.
Αυτό το πείραμα θεωρείται ότι αποτέλεσε τη βάση για τη δημιουργία της τορπίλης. Γι’ αυτό, φαίνεται ότι τα πειράματα παρακολουθούσε και «ο διευθυντής υποβρυχίου αμύνης» («Σκρίπ» 23.9.1903).
Ακόμα, έγιναν πειράματα για το «συντονισμό» μεταξύ δύο τηλεγραφικών σταθμών για μεγαλύτερη ασφάλεια των επικοινωνιών αλλά και για τη μετεωρολογική χρήση των ηλεκτρικών κυμάτων…
Τα επίσημα στοιχεία ακόμα και για τις δοκιμές του «άνευ σύρματος τηλεγράφου» στην Καστέλλα είναι ελάχιστα. Αντίθετα, είναι ευρέως γνωστές οι δοκιμές σε άλλες περιοχές της Αθήνας, μεταξύ των οποίων και αυτές που έδωσαν την ονομασία Ασύρματος, στη περιοχή ανάμεσα στο Θησείο και στα Πετράλωνα.
Από εφημερίδες της εποχής («Σκρίπ» φ. 19 Απριλίου 1903) μαθαίνουμε ότι τον Απρίλιο του 1903 έφθασε στην Αθήνα ο αντιπρόσωπος της «γαλλικής εταιρείας Τηλεγράφων και Τηλεφώνων άνευ σύρματος» Ιούλιος Μπερτράν και συναντήθηκε με τον τότε υπουργό Ναυτικών Καραπάνο προτείνοντας να γίνει εισαγωγή «του άνευ σύρματος τηλεγράφου»  στο Ναυτικό.
Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί ότι ο ασύρματος ήταν ήδη γνωστός. Ο Γουλιέλμος Μαρκόνι είχε «γεφυρώσει» από το 1901 τον Ατλαντικό στέλνοντας μηνύματα από τη Κορνουάλη, στο νοτιοδυτικό άκρο της Αγγλίας στη Νέα Γη, ένα νησί του Καναδά. Παράλληλα, είχε αρχίσει να χρησιμοποιείται σε πολεμικά πλοία διαφόρων κρατών ενώ και στην χώρα μας έχει γίνει, το 1902, μια πρώτη απόπειρα λειτουργίας πειραματικού σταθμού ασυρμάτου τηλεγραφίας. Ο πομπός είχε εγκατασταθεί στην Φρεαττύδα του Πειραιά και ο δέκτης στο Παλαιό Φάληρο κοντά στο Δέλτα του Κηφισού.
Παρόλα αυτά, όπως φαίνεται, η πρόταση της Γαλλικής εταιρείας, που είχε δημιουργήσει ο Γάλλος εφευρέτης Μπρανλί, ένας από τους πρωτοπόρους της ασύρματης τηλεγραφίας, ξεπερνούσε τα γνωστά δεδομένα. Γι’ αυτό, ο υπουργός των Ναυτικών ενημερώνει, αμέσως, για την γαλλική πρόταση τον πρωθυπουργό Θεόδωρο Δηλιγιάννη και τον τότε διάδοχο του θρόνου Κωνσταντίνο Α’, οι οποίοι ζητούν να γίνουν δοκιμές.
Από το ίδιο δημοσίευμα προκύπτει ότι η Γαλλική εταιρεία έχει ξεκινήσει να κάνει ένα ακόμα… βήμα, επιδιώκοντας τη δημιουργία ενός φορητού ασυρμάτου. Γι’ αυτό, ζητάει οι δοκιμές να μην περιοριστούν στο ναυτικό αλλά να επεκταθούν στο Στρατό, αναλαμβάνοντας, μάλιστα, το κόστος των δοκιμών καθώς γνωρίζει ότι εάν επιτύχει το νέο στρατιωτικό μέσο επικοινωνίας θα της αποφέρει μεγάλα κέρδη.
Ωστόσο, λίγες μέρες αργότερα από δύο δημοσιεύματα της εφημερίδας «Ακρόπολις» (φ. της 23ης και 25ης Μαΐου 1903) μαθαίνουμε ότι η γαλλική εταιρεία έχει κάνει, επίσης, πρόταση για να δοκιμαστεί «όργανον το οποίο στηρίζεται επί της αρχής του άνευ σύρματος τηλεγράφου. Δια του οργάνου αυτού, ως λέγεται, θα προαγγέλλεται η χάλαζα ή η καταιγίς προ 24 ωρών».
Ταυτόχρονα, οι Γάλλοι καλούνται να αντιμετωπίσουν μια σειρά από προβλήματα καθώς το Τελωνείο αρνείτο να επιτρέψει την ατελώς εισαγωγή των αναγκαίων εξαρτημάτων, που ήταν συσκευασμένα σε πέντε κιβώτια, ο αρχικός τόπος για την εγκατάσταση του σταθμού δεν ήταν διαθέσιμος και χρειαζόταν άδεια του δημάρχου Πειραιά Τρ. Μουτζόπουλου για να κατασκευασθεί σε άλλο σημείο (κοντά στη δεξαμενή ύδρευσης) και η «Ηλεκτρική» δήλωνε πως δεν μπορούσε να τροφοδοτεί όλη την ημέρα με ηλεκτρική ενέργεια τον σταθμό.
Μόλις επιλύθηκαν τα προβλήματα, το Πολεμικό Ναυτικό ενεργοποίησε ομάδα αρμενιστών για να στήσει τις κεραίες του επίγειου σταθμού, ο Στρατός διέθεσε το λόχο τηλεγραφητών για να συμμετάσχει στις δοκιμές και οι δύο πλευρές συμφώνησαν, τελικά, να γίνουν κοινές δοκιμές και γι’ αυτό συγκρότησαν κοινή επιτροπή παρακολούθησης.
Οι δοκιμές επικοινωνίας με τα πλοία του Π.Ν. (ατμομυοδρόμων «Αχελώος» και «Ευρώτας») συνεχίστηκαν μέχρι το τέλος της χρονιάς χωρίς μεγάλη επιτυχία.
Γι’ αυτό, η πρώτη επίσημη εκπομπή ανάμεσα σε τρία πολεμικά πλοία (θωρηκτά «Ύδρα», «Σπέτσαι» και «Ψαρά») δεν γίνεται παρά το 1909 ενώ ο πρώτος επίγειος σταθμός ασυρμάτου λειτούργησε, το 1911, στο Θησείο, όπου οι δοκιμές είχαν αρχίσει από το 1906.

Αντίθετα, για το Στρατό ξηράς, που σχεδιαζόταν ο φορητός ασύρματος να βρίσκεται στη Πελοπόννησο, αντλούμε πληροφορίες από ένα σπάνιο βιβλίο με τίτλο «Η άνευ σύρματος τηλεγραφία» (Τυπογραφείο Π.Δ. Σακελλαρίου, Αθήνα 1904), που υπάρχει στη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, με συγγραφέα τον ανθυπολοχαγό του Πυροβολικού Γεώργιο Π. Πετρόπουλο.
«Μετά την αποφοίτησίν μου εκ της Ανωτέρας Ηλεκτρολογικής Σχολής των Παρισίων διαταχθείς υπό του Υπουργείου των Στρατιωτικών να παρακολουθήσω τα κατά τον παρελθόντα Νοέμβριον γενόμενα πειράματα επί του εν Καστέλλα ιδρυθέντος σταθμού του Άνευ σύρματος τηλεγράφων, επιβαλλόμενόν μοι καθήκον εθεώρησα να εκπονήσω ιδίαν περί της Άνευ σύρματος τηλεγραφίας πραγματείαν (…)», αναφέρει ο συγγραφέας στον πρόλογό του.
Στο κείμενο (σελ. 42) διαβάζουμε ότι «λίαν ενδιαφέροντα» είναι τα πειράματα για τη χρήση του «άνευ σύρματος» τηλέγραφου στο στρατό ξηράς καθώς η κεραία του σταθμού δεν είναι σταθερή ενώ «χρειάζονται όργανα ελάχιστα ογκώδη» για να καταλήξει η μέχρι τότε χρήση σε μεγάλες ασκήσεις ήταν πειραματική.

*Το κείμενο είναι του Σταύρου Μαλαγκονιάρη δημοσιεύτηκε, για πρώτη φορά, τον Οκτώβριο του 2016, ένθετο «Νησίδες» της «Εφημερίδας των Συντακτών» (για να το δείτε πατήστε εδώ)